DERS:FEN VE TEKNOLOJİ
SINIF:4
KONU:MADDEYİ TANIYALIM
1.Maddenin Özellikleri
Madde,
boşlukta yer kaplayan (hacim), kütlesi olan tanecikli yapılara
denir. 5 duyu organımızla algılayabildiğimiz (hissedebildiğimiz) canlı ve
cansız varlıklara denir.
Saydam kelime
anlamı ile şeffaf yada ışığı geçiren anlamına gelmektedir. Saydam cisimler ise
en temel anlamda ışığın geçişine engel olmayan cisimlerdir. İçinden ışığın
geçmesine ve arkasındaki şeylerin görülmesine engel olmayan
cisimlere saydam cisimler denir. Saydam cisimlere örnek vermek
gerekirse hava, cam , su ve şeffaf cisimler
saydamdır.
Üzerine
düşen ışığın bir kısmını geçiren (bir kısmını tutan) maddelere yarı saydam madde
denir. Işık yarı saydam maddelere çarptığında yarı saydam madde üzerine düşen
ışığın bir kısmını geçirirken bir kısmını da yansıtırlar. Tül
perde, buzlu cam, kâğıt gibi bazı maddeler buna örnektir.
Opak
maddeye şeffaf ve geçirgen olmayan, mat madde denilebilir. Demir
veya ahşap kapılar, duvarlar opak maddelere örnektir.
Parlak
madde; ışığı yansıtabilen maddelere parlak madde denir. Örneğin,
çelik tencere, altın ve gümüşten yapılmış maddeler, teneke kutular parlaktır.
Mat
madde; koyu olan ,ışığı yansıtmayan maddelere mat madde denir. Odun,
toprak gibi maddeler ise üzerine ışık düştüğünde parlamaz. Bu tür maddeler
mattır.
Esnek
Madde; bükülebilen ve tekrar ilk şekline dönebilen maddelere esnek madde denir.
Bulaşık süngeri ve silgi esnek maddelere örnektir.
Esnek
Olmayan(Berk)madde; bükülemeyen ve esnemeyen maddeye esnek olmayan(berk) madde
denir. Kurşun kalem, masa, taş vb. berk maddelere
örnektir.
Yüzeyi
düz olan maddeler pürüzsüzdür. Yüzeyi düz olmayan maddeler ise pürüzlüdür. Örneğin,
portakal pürüzlü, elma ve domates pürüzsüzdür. Tahtadan yapılmış masaların, dolapların
yüzeyi cilalandığı için pürüzsüzdür. Ancak ağacın, odunun yüzeyi pürüzlüdür.
·
Maddenin Nitelikleri ve Kullanım Alanları
Maddelerin
özellikleri ile günlük hayatta kullanım alanları arasında önemli bir ilişki
vardır. Maddeyi niteliğine göre beş bölüme ayırırız. Bunlar: Cisim, alet, eşya
ve malzemedir.
Cisim,
maddenin şekil almış haline denir. Örnek: masa, sandalye, kalem, bilezik,
yüzük, pencere, bardak.
Alet,
cisimlere şekil vermek ya da onlar üzerinde bir iş yapmak için kullanılan
varlıklara denir. Örnek: Matkap, tornavida, makas, çekiç.
Eşya,
günlük hayatımızı kolaylaştıran, yaşamımızda kullandığımız varlıklardır.
Eşyalar eskir, ama tükenmez. Uzun süre dayanır. Örnek: Kanepe, sehpa,
televizyon, masa.
Malzeme,
kısa sürede biten, yerine yenisi alınan maddedir. Örnek: Un, şeker, yumurta
gibi malzemeler kullanılarak kek yapılır.
2.Maddenin
Hâlleri
Maddeler
katı sıvı ve gaz olmak üzere üç halde bulunur. Çevremizi incelediğimizde
gördüğümüz maddelerin, bu üç halden birinde olduğunu fark ederiz.
Katı
maddelerin belirli bir şekli vardır. Dışarıdan bir etki olmadıkça katıların
şekli değişmez. Katı maddelerin bu özelliği sayesinde sıra, masa, sehpa, sandalye
ve çanta gibi eşyalar rahatça kullanılabilir. Bazı katıların şekli dışarıdan
kuvvet uygulandığında da değişebilir. Cam bardak ve teneke kutuya çekiçle
vurulduğunda bu cisimlerin şekli değişir. Katıların belirli bir hacmi vardır.
Küçük
taneli katılar içine kondukları kabın şeklini alır. Kum, şeker, un, tuz ve
mercimek içine konulduğu kabın şeklini alan küçük taneli katılardandır. Sıvıların
belirli bir şekli yoktur. Sıvılar içine konuldukları kabın, doldurdukları
kısmının şeklini alırlar. Sıvılar akışkandırlar. Sıvıların belirli bir
hacimleri vardır.
Hava,
su buharı, LPG, doğal gaz ve hava gazı, gaz maddelere örnek olarak verilebilir.
Gaz maddelerin belirli bir şekli yoktur. Gazların belirli bir hacimleri yoktur.
Gazlar, sıkıştırılabilirler. Sıkıştıkları gazların hacimleri azalır. Gazlar,
içine bulundukları kabı tamamen doldururlar. Otomobillerin lastiklerinde ve
futbol toplarının içerisinde sıkıştırılmış hava vardır. Gazlar yayılma özelliği
sayesinde bulunduğu ortamı tamamen doldurur. Mutfak tüplerinden sızan gaz ve
kolonya odada yayılarak bütün odayı doldurur. Gazlar küçük gözeneklerden
kaçabilir. Maddeler katı, sıvı ve gaz halde bulunmasıyla kendine özgü
özellikler kazanır.
3.Maddenin
Ölçülebilir Özellikleri
·
Kütle
Her
madde tanecikli yapıdadır. Maddeyi oluşturan tanecikler gözle ve mikroskopla
görülemezler.
Bir
maddenin kütlesini o maddenin yapısındaki tanecik sayısı oluşturur. Bu sayı
madde miktarını verir.
Buna
göre kütle; madde miktarı demektir.
Kütle eşit kollu terazi ile ölçülür.
Bir
maddenin kütlesini kilogram (kg) ile belirleriz. 1
kilogramın binde birine gram denir. Gram kısaca g ile gösterilir. Buna göre;
1000 gram=1 kg.
Havanın
da kütlesi vardır. Örneğin içi hava ile dolu olan topun kütlesini ölçebiliriz.
·
Hacim
Her
madde bulunduğu ortamda bir yer kaplar. Bir maddenin bulunduğu ortamda
kapladığı yere Hacim denir. Bir sıvının ağırlığını ölçerken, ilk önce içine
katılan kabın ağırlığı hesaplanır. Buna dara denir. Buna göre her maddenin bir
hacmi vardır.
Sıvının hacmi Litre ile ölçülür. L ile gösterilir. Mililitre
(ml) litrenin binde birine eşittir. 1 Litre (L)=1000
mililitre (ml) ' dir.
Bir
katının hacmini doğrudan dereceli veya ölçülü kaplara koyup ölçemeyiz. Çünkü katı
maddeler sıvılar gibi kabın şeklini almazlar. Katı maddelerin hacmi, içine
batacakları bir sıvı yardımıyla ölçülür. Katı madde sıvı içine konulduğunda,
sıvı seviyesinde katı maddenin hacmi kadar artış olur. Çünkü iki madde aynı
anda aynı yeri kaplayamaz. Bu nedenle sıvı seviyesindeki bu artış katı maddenin
hacmi kadardır.
4.Maddenin
Değişimi
·
Doğal Madde
Doğadan
olduğu gibi ya da çok hazla yapısal değişikliğe uğramadan elde edilmiş maddelere
doğal maddeler denir.
Doğal
maddelerin bazıları da çeşitli işlemlerden geçirilerek kullanılır. Örneğin tuz
doğal bir maddedir ve doğadan elde edildiği gibi kullanıla bilir. Şekerde doğal
bir maddedir ve şeker pancarının ya da şeker kamışının işlenmesi sonucu elde
edilir. Ağaçtan elde edilen kereste ve tahta doğal bir maddedir. Günlük
yaşantımızda kullandığımız altın, demir, ağaç, cam, taş, mermer, toprak gibi
birçok cisim eşya, alet ve malzeme doğal maddelerden yapılır. Günlük
yaşantımızda birçok doğal madde kullanırız.
·
Yapay Madde
Doğal
olmayan yollardan elde edilen maddelere yapay maddeler denir. Yapay maddeler
doğadan oluşturulmuş maddelerdir. Plastik, naylon, telefon, yapay gübre, yapay
ipek, yapay şeker gibi günlük yaşantımızda kullandığımız doğal olmayan sayısız
madde, cisim, eşya, malzeme ve alet vardır.
·
İşlenmiş Madde
Bazı
doğal maddelerin kullanılabilmesi için şekil verme, parçalama, kesme, eritme
gibi farklı işlemlerden geçirilmesi gerekir. Bu tür maddeler işlenmiş madde olarak
adlandırılır. Örneğin, un buğdayın, yün kazak ise hayvanlardan elde edilen
yünün işlenmesiyle elde edilir.
·
Doğal Kaynakların Korunması
Doğada
kendiliğinden oluşmuş, insan aklı ve tekniğinin ürünü olmayan, meydana gelme
aşamasında insanın herhangi bir rolünün bulunmadığı bütün zenginlik kaynakları
“doğal kaynak” olarak adlandırılır Kısaca doğada bulunan ve insan ihtiyacını
karşılayabilecek her şeye denir. Ayrıca doğal kaynaklara ilgili bir diğer
hususta insansız bir doğada doğal kaynakların hiçbir hükmü yoktur Geniş açıyla
bakınca insan dışındaki her türlü doğada bulunan varlıklar doğal kaynaktır. Tarımda
kullanılan topraklar, bitki ve hayvanlar, maden filizlerine sahip kayalar,
petrol, kömür, uranyum, inşaatlarda kullanılan taşlar, güneş ışığı, hava, su
gibi insan ve çevresini etkileyen tüm faktörler doğal kaynak ifadesi ile
belirtilir Çünkü herhangi bir varlığa kaynak hükmü insan sayesinde
verilmektedir. İktisadi gözle bakılınca üretim faaliyetleri içinde emek önemli
bir faktör olduğu için insani dahi doğal kaynaklar içinde sayan ekonomik
görüşler vardır.
Dünya
üzerinde yapılan pek çok beşerî faaliyetin
temelinde doğal kaynaklar vardır Diğer faaliyetler bu kaynaklar üzerinde
şekillenir Örneğin, tarım aslında beşeri bir faaliyettir Ancak faaliyetin esas
kaynağı doğal bir kaynak olan tarım topraklarıdır Aynı şekilde sular da doğal
bir kaynak olup bu ortamda yapılan ulaşım, turizm, balıkçılık ve su ürünleri
avcılığı ve yetiştiriciliği etkinlikleri birer beşeri faaliyettir.
·
Doğa Olaylarının Maddelere Etkisi
Yeryüzünün
şekli milyonlarca yıldan beri çeşitli doğa olayları nedeniyle sürekli değişmektedir.
Dış etkiler dediğimiz yağmurlar, rüzgarlar, akarsular ve buzlanma gibi doğa
olayları yer kabuğunu parçalamış, aşındırmış, değişmesine neden olmuştur.
Yeryüzünün
değişmesine etki eden kuvvetlerin en önemlisi akarsulardır. Akarsular yağmur ya
da eriyen kar sularının yerine eğimine uygun olarak akmasıyla oluşurlar. Akarsular
yer çekimine uygun olarak akarken geçtikleri yerlerdeki kayaları aşındırır ve
parçalar. Kayalarda koparılan bu parçalar ve kumlar denizlere doğru
sürüklenirken çarptıkları kayaçları aşındırırlar. Sel suları yamaçlardan hızla
akarken verimli toprakları aşındırır, sürükler.
Toprağın
verimli bölümünü yok eder. Bu olaya erozyon denir. Akarsular bazı bölgelerde
yumuşak kayalar aşındırarak peri bacaları denilen oluşuma neden olurlar.
Yurdumuzdaki Kapadokya bölgesinde bu tür oluşmalar vardır.
Rüzgarda
yeryüzünün değişmesine neden olan etkenlerdir. Şiddetli rüzgarların savurduğu
kum, toprak gibi maddelerin doğal yapı üzerinde aşındırma etkisi vardır.
Yeryüzündeki birçok değişim bu şekilde oluşmuştur. Ayrıca rüzgar torağın
verimli bölümünü aşındırarak erezyona neden olur. Rüzgar yerkabuğundaki
değişmelere neden olduğu gibi tarihi yapıların da aşınmasında önemli bir rol
oynar. Yeryüzündeki birçok yapı bu nedenle yok olmuştur.
Kayaçlar
doğal etkiler sonucu çatlarlar. Soğuk mevsimlerde bu çatlakların arasına giren
yağmur suları donar. Donan sular gençleştikleri için kayaların parçalanmasına
neden olurlar. Bu durum süreklilik gösterdiği için kayaçlar zaman içinde
parçalanıp, ufalanırlar. Buzlanmanın etkisi soğuk iklime sahip yerlerde daha
çok görülür. Ayrıca kayaçların arasına giren ve orada büyüyüp gelişen bitki
kökleri de parçalanmalarına neden olurlar.
Gece
ve gündüz arasındaki farklı maddeler üzerinde etkili olur. Gündüz ısınarak
gelişen, gece soğuyarak büzülen kayalar zaman içinde parçalanır, ufalanırlar.
5.Isı ve Sıcaklık
Çevremizdeki
her maddenin bir sıcaklığı vardır. Maddelerin sıcaklığı termometre adı verilen
aletle ölçülür. Sıcaklık arttığında termometredeki renkli sıvının seviyesi
yükselir, sıcaklık azaldığında ise düşer. Sıvı seviyelerinin gösterdiği sayısal
değerler sıcaklığın göstergesidir. Sıcaklık birimi “ oC ” sembolü
ile gösterilir ve “derece selsiyus” olarak okunur.
Sıcaklıkları
farklı iki madde arasında alınıp verilen enerjinin adıdır. Bu durumda
sıcaklıkları eşit iki madde arasında ısı aktarımı gerçekleşmez. İki maddeden
birinin sıcaklığının diğerinden farklı olması halinde, sıcaklığı yüksek olan
maddeden sıcaklığı düşük olan maddeye enerji aktarılır. Maddenin, katı, sıvı
veya gaz halinde olması ısının tanımını değiştirmez.
·
Hâl Değişimi
Maddeler
ısı etkisi ile hal değiştirebilirler. Su yeterince soğuduğunda donar, buz
halini alır. Buz suyun katı halidir. Çeşmeden akan su, dereler, göller ve
denizler suyun sıvı haline örnektir. Kaynamakta olan çaydanlıktan çıkan su
buhar ise suyun gaz halidir. Dondurma ve çikolata sıcağın etkisi ile erimeye
başlar.
Katı
bir maddenin sıvı ısı alarak sıvı hale gelmesine erime denir. Sıvı bir maddenin
ısı kaybederek katı hale gelmesine donma denir. Erime ve donma birbirinin
tersidir. Katı haldeki çikolatayı ısı etkisi ile eritip kalıplara döktüğümüzde
çikolata ısı kaybeder. Donar ve tekrar katı hale gelir.
Isının
maddeler üzerindeki başka bir etkisi de bozunmadır. Maddelerin ısı etkisiyle
yapılarının değişmesine bozunma denir. Tahıllar, odun, kumaş, şeker gibi bazı
maddeler ısıtıldıklarında erimeden, bozunur. Bu tür maddeler ısıtıldığında renkleri
değişir.
6.Saf Madde ve
Karışımlar
Çevremizde
çeşitli amaçlarla kullanılan sayısız madde vardır. Çevremizdeki bu maddelerin
bir kısmı saf, bir kısmı da karşım halindedir.
Çevremizdeki
bazı maddeler saf durumundadır. İçlerinde kendinden başka madde bulunmayan
maddelere saf maddeler denir. Şeker, tuz, cam, altın, alüminyum gibi maddeler
saf maddelerdir.
Çevremizdeki birçok madde karışımlar halindedir. Birden çok saf
maddelerin kendi özelliklerini kaybetmeden bir araya gelmesiyle oluşan
maddelere karışım denir. Toprak, şekerli su, limonata, ayran, ekmek, süt,
reçel, bal, hava, deniz suyu, harç karışımdır.
·
Çözeltiler
Katı
sıvı ya da gaz bir maddenin bir sıvı içerisinde dağılması sonucu oluşan saydam
sıvı karışımlarına çözelti denir. Şekerli ve tuzlu su, maden suyu, gazlı
içecekler, deniz suyu çözeltilere örnektir. Şeker, tuz gibi maddeler suda
erimezler, çözünürler. Örneğin, şekerli su bir çözeltidir. Bu
karışımda şeker çözünen, su ise çözücüdür.
·
Karışımların Ayrılması
Süzme ile ayırma: Katı taneciklerle karışmış sıvı
maddeler süzme yöntemiyle birbirinden ayrılır. Yıkanmış pirinci haşlanmış
makarnayı içinden yaprak tanecikleri olan çayı süzdürme yöntemiyle birbirinden
ayırabiliriz. Ayrıca içme ve kullanma sularındaki katı taneciklerde süzülerek
temizlenir.
Yüzdürme ile ayırma: Birbiriyle karışmış olan tanecikler
yüzdürme yöntemiyle ayrılabilir. Samanla karışmış buğday, sapla karışmış mercimek,
toprakla karışmış ıspanak bu şekilde birbirinden ayrılır.
Buharlaştırma ile ayırma: Bir sıvı madde
ile karışmış başka bir maddeyi birbirinden ayırmak yada karışımı koyu bir
kıvama getirmek için kullanılan bir yöntemdir. Süt tozu sütteki suyun; deniz
tuzu, özel havuzlara alınan deniz suyunun buharlaştırılmasıyla elde edilir.
Salça, reçel, pestil, pekmez, marmelat yapılırken de buharlaşma yöntemi
kullanılır.
Mıknatısla ayırma: Demir
gibi mıknatısın çektiği maddelerle karışmış başka maddeleri ayırmada mıknatıs
kullanılır. Çöplerden demir türü maddeler mıknatısla ayrılır. Demir tozuyla
karışmış toz şeker karışımını mıknatısla ayırabiliriz.
Kaynakça
1. <http://tr.wikipedia.org/wiki/Madde>
2. <http://www.bilgiyuvasi.com/saydam-nedir-saydam-cisimler>
3. <http://www.msxlabs.org/forum/soru-cevap/361687-yari-saydam-madde-nedir.html>
4. <http://www.baktabul.net/sorun-cevaplayalim/261991-opak-madde-ne-demektir-fen-ve-teknoloji.html>
5. <5a.fevziozbey.k12.tr/FileUpload/op3142/File/4.sinif_maddeyi_taniyalim_konu_anlatimi.doc>
6. <http://www.muhteva.com/maddenin-nitelikleri-ve-kullanim-alanlari-t172039.html>
7. <http://www.fenodevi.com/fen-ve-teknoloji-odevi-konulari/177-4sinif-maddenin-halleri.html>
8. <http://www.turkcebilgi.com/soru/17779/kutle-ve-hacim-nedir>
9. <http://odevistan.blogcu.com/4-sinif-fen-ve-teknoloji-dersi-konu-anlatimi-dogal-islenmis-yapa/4519489>
10. <http://www.frmartuklu.net/doga-ve-bitkiler/191952-dogal-kaynak-nedir-dogal-kaynaklarin-korunmasi.html>
11. <http://www.harbiforum.org/soru-cevap/127639-doga-olaylari-maddeleri-nasil-etkiler-ve-degistirir.html>
12. <http://www.fenokulu.net/portal/Sayfa.php?Git=KonuKategorileri&Sayfa=KonuBaslikListesi&baslikid=153&KonuID=900>
13. <http://www.fenokulu.net/portal/Sayfa.php?Git=KonuKategorileri&Sayfa=KonuBaslikListesi&baslikid=94&KonuID=469>
14. <http://odevistan.blogcu.com/4-sinif-fen-ve-teknoloji-dersi-konu-anlatimi-saf-maddeler-kari/4519471>
15. <http://www.fenokulu.net/portal/Sayfa.php?Git=KonuKategorileri&Sayfa=KonuBaslikListesi&baslikid=96&KonuID=472>
16. <http://fenbilgisi.wordpress.com>
